Ruiny zamku Sobień woj. podkarpackie

Ruiny zamku Sobień aktualnie we wsi Manasterzec (dawniej Załuż) w województwie podkarpackim. Ruiny średniowiecznego zamku znajdują się przy ujściu potoku Adyszów do Sanu, na granicy Pogórza Bukowskiego i Gór Słonnych na stromej górze o tej samej nazwie. Ze szczytu rozciąga się malowniczy widok na dolinę Sanu.

W XIII wieku była tu warownia strzegąca szlaku handlowego wzdłuż doliny Sanu, a na przełomie XIII i XIV wieku powstał murowany zamek. Pierwsze wzmianki wskazują, że zamek był własnością królewską i nosił nazwę Soban. W 1389 roku Władysław Jagiełło przekazał zamek rycerskiemu rodowi Kmitów herbu Szreniawa i Sobień stał się ich gniazdem rodowym wraz z sąsiadującymi wsiami.

Dokonali oni rozbudowy warowni burząc starą i stawiając nową, większą wieżę włączoną do murów obwodowych. Od 1415 roku właścicielem zamku był Piotr Kmita, którego gościem był król Władysław Jagiełło ze świeżo poślubioną Elżbietą z Pileckich Granowską.

Następnie dobra przeszły we władanie Jana Kmity, a w 1436 po jego śmierci Sobień odziedziczyła Małgorzata Kmita Mościsławska. W tym samym roku rozpoczął się spór, który trwał aż do 1441 roku. Jan Goły ze Strzałkowa i Goliszewa w imieniu swojej żony Małgorzaty wystąpił przeciwko Mikołajowi Kmicie (stryjowi Małgorzaty), który zajął dobra swojej siostry.

W 1441 roku po ugodzie między Małgorzatą, a jej stryjem Mikołajem z Wiśnicza Małgorzata będąca już wtedy żoną Mościca z Wielkiego Koźmina odstąpiła swojemu stryjowi i jego synom zamek Sobień i należące do niego wsie.

W latach 1456-1457 doszło do kolejnego sporu: synowie Mikołaja Stanisław, Mikołaj i Jan pozwali Jana Kmitę kasztelana lwowskiego o gwałtowne zajęcie ich dóbr. W 1474 roku zamek został zniszczony przez wojska węgierskie w odwecie za zniszczenia dokonane w Górnych Węgrzech. W 1512 roku Węgrzy ponownie zniszczyli zamek, Kmitowie przenieśli swoją siedzibę do Leska, a opuszczony zamek zaczął popadać w ruinę i do 1580 roku był własnością Kmitów.

W 1580 roku przeszedł w posiadanie rodziny Stadnickich i należał do nich do 1713 roku. Od 1713 – 1803 roku właścicielami byli Ossolińscy. W 1768 roku zamek był schronieniem konfederatów barskich. Kolejnymi właścicielami budowli w latach 1803 – 1939 byli Krasiccy z Sienna.

W latach 1914-1918 pozostałości zamku mocno ucierpiały podczas działań wojennych, kiedy austriackie wojsko wciągnęło działa na szczyt wzgórza i próbowało prowadzić stąd ostrzał artyleryjski. Natomiast podczas II wojny światowej Rosjanie wznieśli tu bunkier będący częścią tzw. Linii Mołotowa utworzonej w latach 1939-1941 wzdłuż prawego brzegu Sanu.

Komuniści fałszując historię twierdzili, że Niemcy również wykorzystali strategiczne położenie góry Sobień budując betonowe bunkry, bowiem po podziale Polski, na Sanie przebiegała granica między Niemcami a ZSRR i na całej tej granicy bolszewicy planowali wybudować 10 tysięcy bunkrów.

Jeszcze do dziś można zobaczyć te bunkry. Pod wzgórzem Sobienia w maju 1946 roku rozegrała się jedna z większych po II wojnie światowej partyzancka potyczka. Pociąg pancerny Panzertriebwagen 16 pod dowództwem kapitana Jarosza stoczył bój z sotniami UPA: Bira, Stacha i Chrina, które zaatakowały posterunki Straży Ochrony Kolei na odcinku Załuż – Olszanica.

Zamek zbudowany był z kamieni piaskowca na planie nieregularnego czworoboku. Pierwotnie składał się z obwodu murów, wysuniętej poza mury wieży bramnej i prawdopodobnie drewnianej zabudowy mieszkalnej od północy. Przy bramie znajdował się drewniany dom z kamienno-ceglanym piecem.

Budynek ten został spalony, a następnie odbudowany przez Kmitów na przełomie XIV i XV stulecia. Piec pozostał niezniszczony, dzięki czemu później archeolodzy nie mieli problemu z jego pełnym odtworzeniem. Zbudowany był w kształcie koła o średnicy wnętrza 1,32m i grubości murów 57cm, a łączna średnia zewnętrzna wynosiła 2,64m.

Piec sąsiadował z XIII wiecznym węgierskim piecem. Kmitowie rozbudowali również wieżę przybliżając ją do obwodu murów, od południowego wschodu wybudowali prawdopodobnie piętrowe skrzydło mieszkalne podzielone na trzy izby. Obecnie 2024: wejście do ruin prowadzi przez wieżę do której dobudowano drewniane schody. Z zamku zachowały się jedynie fragmenty murów obronnych, szczątki budynków i ślady wałów przedzamcza.

Stosunkowo dobrze zachowała się kamieniarka okienna w dolnej kondygnacji. Na krawędzi wzgórza znajduje się drewniany taras, z którego można podziwiać dolinę Sanu, w dalszej perspektywie Lesko, a przy dobrej widoczności można dostrzec nawet Bieszczady. Wzgórze zamkowe jest też ciekawym obiektem przyrodniczym i od 1970 roku znajduje się tu rezerwat „Góra Sobień”. Nadleśnictwo Lesko planuje remont i odrestaurowanie ruin i w tym celu ogłosiło przetarg.

Legenda: Z zamkiem związanych jest wiele legend między innymi legenda o Białej Damie i Czarnej Damie. Biała Dama to duch Margerity – drugiej żony kasztelana Kmity zamurowanej w piwnicy zamkowej za zdradę. Jej kochanek Andreas rycerz z Węgier próbował wraz z grasującymi zbójnikami z Bieszczad uwolnić ukochaną, a wtedy Kmita kazał wysadzić zamkową piwnicę. Prawdopodobnie Czarna Dama to duch Anny Kmity, która zginęła podczas nieobecności męża w czasie ataku na zamek króla węgierskiego Macieja Korwina. Po powrocie Kmita znalazł w zgliszczach biżuterię swojej żony i przyrzekł jej wówczas, że będzie jej dozgonnie wierny. Duch Anny widywany był przed śmiercią Piotra Kmity i innych członków rodu, co można interpretować jako jej wierność rodowi Kmitów i odpowiedź na przysięgę męża.

 

Ciekawostki: W 1965 roku na tynku nadproża drzwiowego archeolodzy odkryli napis treści: Michael Rakoczy Anno Dm 1630. To „graffiti” pochodzi zapewne z okresu napadu Siedmiogrodzian na ziemię sanocką. Ruiny Sobienia zostały uwiecznione na obrazie Andrzeja Grabowskiego z 1859 roku.